Zachowek w przypadku dziedziczenia z ustawy

Na podstawie art. 991 § 1 KC zstępnym, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli są zdolni do pracy i pełnoletni połowa wartości udziału spadkowego, który by im przypadał przy dziedziczeniu ustawowym (zachowek). Natomiast w myśl § 2 tego przepisu jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.

Brzmienie przepisów regulujacych prawo do zachowku sprawia, iż nie ma żadnych wątpliwości co do istnienia uprawnienia w przypadku dziedziczenia z testamentu na mocy, którego całość spadku nabywa jedna osoba z pominięciem innych potencjalnych spadkobierców. Jednak może się pojawiać wątpliwość czy takowe uprawnienie powstanie w razie stwierdzenia nabycia spadku na podstawie ustawy. Istotne to jest zwłaszcza w sytuacjach, gdy spadkodawca przekazał w drodze darowizny całość lub zdecydowaną większość swojego majątku na jednego ze swoich ustawowych spadkobierców. W praktyce takowe sytuacje zdarząją się stosunkowo często. Zagadnienie to zostało rozstrzygnięte w orzecznictwie Sądu Najwyższego, zgodnie z którym  uprawnionym do roszczenia o zachowek jest także spadkobierca, który został powołany do spadku z ustawy. Wyrazem tego stanowiska w czasach współczesnych było postanowienie SN z dnia 30.03.2011, sygn. akt III CZP 136/10, a o okoliczności, że jest to stanowisko ugruntowane świadczy fakt, że zaprezentowany pogląd już był w judykaturze wyrażany znacznie wcześniej, chociażby w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 7 lipca 1964 r., I CR 691/63, w którym przyjęto za oczywiste, że roszczenie o zapłatę zachowku (uzupełnienie zachowku) przysługuje także jednemu spadkobiercy dziedziczącemu na podstawie ustawy przeciwko drugiemu, jeśli spadkodawca za życia rozdysponował na rzecz pozwanego spadkobiercy składnikami majątku w formie darowizny (podlegającej zaliczeniu na poczet substratu zachowku). Prawo spadkowe bowiem zdaniem Sądu Najwyższego zapewnia członkom najbliższej rodziny spadkodawcy, zaliczonym do kręgu uprawnionych do zachowku, uzyskanie określonej korzyści ze spadku niezależnie od woli spadkodawcy, tj. choćby spadkodawca pozbawił ich tej korzyści przez rozrządzenia testamentowe lub dokonane darowizny (wyrok SN z dnia 13.02.2004 r. - II CK 444/02).