Odwołanie darowizny gospodarstwa rolnego.

Jeśli chodzi o kwestię rozporządzania gospodarstwem rolnym za życia rolnika to zasadniczo może one przybrać kilka form. Najprostszą z nich jest oczywiście sprzedaż, gdzie w zamian za przeniesienie własności gospodarstwa rolnego otrzymujemy wynagrodzenie. Częstym jednak przypadkiem wśród rolników jest przeniesienie własności gospodarstwa rolnego na rzecz osób bliskich.  Wtedy zazwyczaj chcemy tego dokonać w sposób nieodpłatny czemu służy zasadniczo umowa darowizny bądź też umowa o przekazanie gospodarstwa rolnego. Obie te umowy są szeroko rozpowszechnione w obrocie gospodarstwami rolnymi, zwłaszcza w stosunkach rodzinnych. Warto jednak wiedzieć, że darowizna i umowa o przekazanie gospodarstwa to różne umowy, do których stosujemy różne przepisy. Co za tym idzie różne są też skutki zawarcia tych umów, w tym również inaczej przy obu umowach przedstawia się kwestia ewentualnego „anulowania” takiej umowy i powrotu gospodarstwa w nasze ręce. Jeśli chodzi o darowiznę to jej celem jest bezpłatne przekazanie jakiś dóbr na rzecz innej osoby, w naszym przypadku przekazanie gospodarstwa rolnego. Przy umowie darowizny obdarowany co do zasady nie ma jednak żadnych obowiązków względem darczyńcy, czym ta umowa różni się od często stosowanej umowy o przekazanie gospodarstwa, poza wyjątkiem gdy darczyńca popadnie w niedostatek. W takim przypadku obdarowany obowiązany jest do dostarczenia darczyńcy koniecznych środków utrzymania w granicach istniejącego u niego wzbogacenia spowodowanego darowizną. W przypadku zawarcia umowy o przekazanie gospodarstwa przejmujący gospodarstwo ma większe obowiązki, które są tożsame z obowiązkami przy umowie dożywocia, a zatem ma obowiązek przyjęcie zbywcy jako domownika, dostarczenie mu wyżywienia, ubrania, mieszkania, światła i opału, zapewnienie mu odpowiedniej pomocy i pielęgnowania w chorobie oraz sprawienie mu własnym kosztem pogrzebu odpowiadającego zwyczajom miejscowym. Wszystkie te obowiązki powinny być wykonywane w zakresie uzasadnionym potrzebami rolnika i członków jego rodziny oraz warunkami majątkowymi i osobistymi następcy, z uwzględnieniem jego nakładu pracy w gospodarstwie rolnika i korzyści uzyskanych od rolnika przed objęciem gospodarstwa. Niezależnie od tego którą z tych umów wybierzemy jako odpowiednią dla nas, to dla ich zawarcia koniecznie będzie udanie się do notariusza, jako że każda z tych umów musi być zawarta w formie aktu notarialnego.  

 

W przypadku gdy dojdzie do zawarcia umowy przenoszącej własność gospodarstwa czy to w formie darowizny czy w formie umowy o przekazanie gospodarstwa, to co do zasady nie będzie możliwe jej proste rozwiązanie bez zgody drugiej strony. Ustawodawca ściśle reguluje przypadki, w których raz poczynioną darowiznę można odwołać. Odwołanie darowizny wykonanej ( a więc w przypadku gdy doszło do faktycznego przekazania gospodarstwa) jest możliwe tylko wtedy, gdy obdarowany dopuści się rażącej niewdzięczności względem darczyńcy.  Pojęcie rażącej niewdzięczności uzasadniające odwołanie poczynionej darowizny jest dosyć obszerne i będzie analizowane na gruncie każdego przypadku osobno. Przyjmuje się natomiast, że rażącą niewdzięcznością będzie popełnienie przestępstwa wobec darczyńcy, pozostawienie darczyńcy bez niezbędnych mu środków do życia, zaniechanie obowiązku pomocy czy też alimentacji, czy też inne obiektywnie naganne zachowania obdarowanego, które nie mogą być akceptowane z moralnego punktu widzenia. W orzecznictwie przyjmuje się, że rażąca niewdzięczność wobec darczyńcy może przejawiać się również w jego cierpieniu na skutek działań obdarowanego skierowanych wobec bliskich darczyńcy. Katalog przypadków uzasadniających odwołanie darowizny jest szeroki i zależy od sytuacji, warunkiem jest jednak, aby niewdzięczność miała charakter rażący, jako że instytucja odwołania darowizny stanowi raczej wyjątek od reguły niż zasadę. Zasadą bowiem jest, że darowizna dana za życia stanowi przysporzenie bo stronie obdarowanego niejako na zawsze. W sytuacji gdy zajdzie przesłanka do odwołania darowizny, wystarczające w tej mierze jest złożenie oświadczenia o odwołaniu darowizny na piśmie. Należy jednak pamiętać, że rozporządzenie przedmiotem darowizny niezgodnie z wolą, czy też oczekiwaniami darczyńcy zasadniczo nie może stanowić przyczyny odwołania darowizny.

 

Przykład:

Ojciec dokonał darowizny gospodarstwa rolnego na rzecz syna, przekazując mu całość gospodarstwa rolnego. Ten zaś po upływie 3 lat zaprzestał obowiązku kontaktowania się z ojcem i zaniechał opieki nad nim. Syn wiedząc, że ojciec jest schorowany i niesamodzielny przestał interesować się jego losem, nie łoży na utrzymanie ojca, ani nie zapewnia jego podstawowych potrzeb.

 

W takiej sytuacji można przypuszczać, że są przesłanki do odwołania darowizny, aby to uczynić ojciec powinien wysłać do syna zawiadomienie, o tym że odwołuje darowiznę z uwagi na jego rażącą niewdzięczność.

 

Przykład 2:

 

Ojciec dokonał darowizny gospodarstwa rolnego na rzecz syna, przekazując mu całość gospodarstwa rolnego. Ten zaś po upływie 3 lat zaprzestał prowadzenia działalności rolnej i wyemigrował z kraju pozostawiając gospodarstwo nieuprawiane. Ojciec na skutek zachowania syna dokonuje odwołania darowizny na piśmie wskazując, że gospodarstwo miało być prowadzone przez niego osobiście oraz że nie taki był cel darowizny, aby on wyemigrował.

 

W takiej sytuacji można przypuszczać, że przesłanki do odwołania darowizny nie zostały spełnione i jej odwołanie nie będzie możliwe, jako że obiektywnie nie doszło do rażącej niewdzięczności wobec darczyńcy. Należy bowiem pamiętać, że obdarowany może uczynić z darowanym mu gospodarstwem co zechce, co odróżnia umowę darowizny od umowy o przekazanie gospodarstwa rolnego. Umowa darowizny w swoim założeniu nie jest bowiem umową zmierzającą do zapewnienia ciągłości w prowadzeniu gospodarstwa rolnego, tak jak w przypadku umowy o przekazanie gospodarstwa rolnego. Umowa o przekazanie gospodarstwa różni się w tym względzie od darowizny, ponieważ jej  istotą jest to, że rolnik będący właścicielem (współwłaścicielem) gospodarstwa rolnego zobowiązuje się przenieść na osobę młodszą od niego co najmniej o 15 lat (następcę) własność (udział we współwłasności) i posiadanie tego gospodarstwa z chwilą nabycia prawa do emerytury lub renty inwalidzkiej, jeżeli następca do tego czasu będzie pracować w tym gospodarstwie. Podobnie jak przy umowie darowizny również w tym przypadku dochodzi do przekazania własności gospodarstwa niejako pod tytułem darmym, bez odpłatności, ale jednak następca ma obowiązek po pierwsze prowadzić gospodarstwo rolne, a po drugie ma obowiązek  zapewniać utrzymanie i byt przekazującemu. Wprawdzie taka umowa nie może być odwołana jak darowizna, co ją w tej mierze różni, ale jeżeli następca bez usprawiedliwionych powodów nie podjął się albo zaprzestał pracy w gospodarstwie rolnika, nie wywiązuje się z obowiązków przyjętych w umowie lub postępuje w taki sposób, że nie można wymagać od rolnika, aby spełnił obowiązki względem następcy (również w zakresie opieki i utrzymania rolnika), to przekazujący może wystąpić do Sądu o rozwiązanie umowy z następcą. Taka możliwość istnieje również wtedy, gdy następca nienależycie postępuje wobec przekazującego, w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, w tym jak popełni wobec niego przestępstwo.

 

Podsumowując należy wskazać, że obie umowy w swej konstrukcji są dość podobne do siebie, zmierzają bowiem do nieodpłatnego przekazania własności gospodarstwa. Różnią się one jednak w zakresie obowiązków stron. Inaczej również przebiega kwestia ewentualnego rozwiązania tych umów. O ile bowiem darowiznę można odwołać, to umowa o przekazanie gospodarstwa rolnego nie podlega odwołaniu. Jedyną drogą dla jej rozwiązania jest wniesienie o wydanie orzeczenia przez Sąd w tej mierze. Niemniej w przypadku, gdy zawrzemy umowę darowizny, którą następnie odwołamy, a obdarowany nie dokona nam zwrotu darowanego mu gospodarstwa również konieczne może okazać się prowadzenie sprawy w Sądzie.

 

Przed podpisaniem którejkolwiek z umów należy zatem rozważyć jakie są nasze intencje i zamierzenia, aby potem nie być rozczarowanym w przypadku wyboru niewłaściwego rozwiązania prawnego.  W celu wyboru najbardziej optymalnego rozwiązania należy zbadać wszystkie kwestie bardzo dokładnie, tym bardziej że obie umowy rodzą odmienne skutki zarówno jeśli chodzi o obowiązki  podatkowe, jak również chociażby w sferze ewentualnego zachowku dla bliskich darczyńcy po jego śmierci.

 

Łukasz Walter, radcy prawny,