Obowiązek pedagoga specjalnego do pełnienia zastępstw – zgodność skierowania z przepisami.

Witam serdecznie, Dziękuję za zaufanie i szybkie zgłoszenie pytania. Jako pedagog specjalny, Pani sytuacja dotyczy kluczowych aspektów prawa oświatowego, w szczególności ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. – Karta Nauczyciela (dalej: KN), z uwzględnieniem nowelizacji obowiązującej od 1 września 2025 r. Poniżej przedstawiam obszerną analizę prawną, opartą na aktualnym stanie prawnym (tekst jednolity KN z dnia 29 września 2025 r., Dz.U. z 2024 r. poz. 986, z późn. zm.). Analiza jest strukturyzowana, aby ułatwić zrozumienie: zaczynam od ogólnych zasad czasu pracy nauczycieli, przechodzę do specyfiki doraźnych zastępstw, skupiam się na pozycji pedagoga specjalnego, omawiam wyjątki i konsekwencje naruszenia przepisów, a na końcu formułuję wnioski praktyczne.1. Ogólne zasady czasu pracy i pensum nauczycieli w KNCzas pracy nauczycieli reguluje przede wszystkim art. 42 KN, który określa tygodniowy wymiar godzin obowiązkowych (pensum) oraz inne obowiązki w ramach ustalonego wynagrodzenia. Nauczyciel zatrudniony w pełnym wymiarze czasu pracy nie może przekraczać 40 godzin tygodniowo (art. 42 ust. 1 KN). W ramach tego czasu nauczyciele realizują:Zajęcia dydaktyczne, wychowawcze i opiekuńcze bezpośrednio z uczniami – w wymiarze pensum (art. 42 ust. 2 pkt 1 KN). Inne zadania statutowe szkoły, w tym działania wychowawcze i opiekuńcze odpowiadające potrzebom uczniów (art. 42 ust. 2 pkt 2 KN). Przygotowanie do zajęć, samokształcenie i doskonalenie zawodowe (art. 42 ust. 2 pkt 3 KN). Pensum dla pedagoga specjalnego wynosi do 22 godzin tygodniowo (art. 42 ust. 3 pkt 12 w zw. z ust. 7 pkt 3 lit. b KN), co obejmuje m.in. prowadzenie zajęć rewalidacyjnych, indywidualnych lub grupowych z uczniami o specjalnych potrzebach edukacyjnych. Pedagog specjalny nie może ograniczać się wyłącznie do zajęć rewalidacyjnych – jego obowiązki obejmują także diagnozę, poradnictwo i współpracę z zespołem nauczycielskim, ale zawsze w ramach pensum dostosowanego do potrzeb szkoły.Godziny poza pensum (ponadwymiarowe lub doraźne zastępstwa) mogą być przydzielane tylko w ściśle określonych warunkach, aby nie naruszać prawa nauczyciela do realizacji zaplanowanych zadań. Nowelizacja KN z 25 lipca 2025 r. (Dz.U. 2025 poz. 1160) wprowadziła istotne ograniczenia w tym zakresie, wchodząc w życie 1 września 2025 r., co jest kluczowe dla Pani sytuacji (data incydentu: 1 października 2025 r.).2. Doraźne zastępstwa – definicja i ogólne zasady przydzielaniaDoraźne zastępstwa to godziny dydaktyczne realizowane ponad pensum w celu zastąpienia nieobecnego nauczyciela (art. 35 ust. 2a KN). Są one elementem czasu pracy nauczyciela i podlegają wynagrodzeniu (zazwyczaj jako godziny ponadwymiarowe, chyba że realizowane w ramach pensum z powodu wyjątkowych okoliczności).Przed nowelizacją 2025 r. dyrektor szkoły miał szerokie uprawnienia do przydzielania takich zastępstw każdemu nauczycielowi, w tym specjalistom, bez szczególnych ograniczeń, o ile mieściło się to w 40-godzinnym tygodniu pracy. Praktyka ta prowadziła jednak do nadużyć, np. wysyłania nauczycieli specjalistów na zastępstwa w czasie ich zaplanowanych zajęć, co zakłócało realizację specjalistycznych zadań (np. rewalidacji).Od 1 września 2025 r. wprowadzono zakaz przydzielania doraźnych zastępstw w czasie realizacji zaplanowanych zajęć w ramach pensum (art. 42 ust. 2ca KN: „Godziny doraźnych zastępstw nie mogą być realizowane w czasie, w którym zostały zaplanowane do realizacji przez nauczyciela zajęcia, o których mowa w ust. 2 pkt 1”). Celem zmian jest eliminacja praktyki, w której nauczyciele (w tym specjaliści) tracą czas na zastępstwa kosztem swoich podstawowych obowiązków, co potwierdza uzasadnienie nowelizacji: „wyeliminowanie przypadki przydzielania nauczycielom zastępstw za nieobecnych nauczycieli do realizacji w czasie, w którym nauczyciel powinien realizować zajęcia dydaktyczne, wychowawcze lub opiekuńcze prowadzone bezpośrednio z uczniami lub wychowankami”.Wynagrodzenie za doraźne zastępstwa zależy od kontekstu:Jeśli realizowane ponad pensum – jako godziny ponadwymiarowe (do 1/4 pensum bez zgody, do 1/2 z zgodą; art. 35 ust. 1 KN), z dodatkowym wynagrodzeniem (art. 35 ust. 3 KN). Jeśli w ramach pensum (wyjątki) – bez dodatku. 3. Specyfika sytuacji pedagoga specjalnego – czy zastępstwo jest zgodne z prawem?Pedagog specjalny jest nauczycielem specjalistą (art. 42 ust. 7 pkt 3 lit. b KN), zatrudnianym na podstawie kwalifikacji pedagogicznych z zakresu pedagogiki specjalnej. Jego pensum (do 22 godzin) obejmuje zadania ukierunkowane na wsparcie uczniów z niepełnosprawnościami, zaburzeniami rozwojowymi lub innymi potrzebami specjalnymi, w tym:Diagnozę i ocenę funkcjonowania ucznia. Prowadzenie zajęć rewalidacyjnych i terapeutycznych. Doradztwo dla nauczycieli i rodziców. Nowelizacja KN 2025 r. szczególnie chroni nauczycieli specjalistów przed przydzielaniem im doraźnych zastępstw w czasie ich zaplanowanych godzin, ponieważ taka praktyka kłóci się z ideą edukacji włączającej i celowością ich roli (np. MEN wskazywało, że nawet 60% czasu specjalistów marnuje się na zastępstwa). Zakaz dotyczy wszystkich nauczycieli specjalistów, w tym pedagoga specjalnego, i jest bezwzględny w odniesieniu do czasu pensum.Wniosek z przepisów: Dyrektor nie może skierować Pani na nieplanowane zastępstwo w czasie, gdy miała Pani realizować zaplanowane godziny pedagoga specjalnego (np. zajęcia rewalidacyjne lub konsultacje). Jest to naruszenie art. 42 ust. 2ca KN, ponieważ zastępstwo koliduje z pensum. Praktyka ta była powszechna przed 2025 r., ale nowelizacja ją ukróciła, aby zapewnić ciągłość specjalistycznego wsparcia dla uczniów.4. Wyjątki od zakazu – kiedy zastępstwo jest dopuszczalne?Przepisy przewidują dwa wąskie wyjątki, które nie wydają się mieć zastosowania w typowej sytuacji nieobecności innego nauczyciela:Wyjątek pierwszy (art. 42 ust. 2cb KN): Zastępstwo może być realizowane w czasie pensum, jeśli z przyczyn dotyczących szkoły (np. awaria, zamknięcie klasy) nauczyciel nie mógłby w danym dniu zrealizować swoich zaplanowanych zajęć. Wówczas zastępstwo wchodzi w skład pensum i nie podlega dodatkowemu wynagrodzeniu. Nie jest to jednak zastępstwo za nieobecnego nauczyciela, lecz reorganizacja planu z powodu problemów szkoły. Wyjątek drugi (art. 42 ust. 2cc KN): W szczególnie uzasadnionych przypadkach, za zgodą nauczyciela, zastępstwo może być realizowane w czasie pensum, z wyjątkiem zajęć dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych prowadzonych bezpośrednio z uczniami. Niezrealizowane zajęcia muszą być nadrobione w innym terminie w tym samym miesiącu. „Szczególnie uzasadnione przypadki” to np. nagłe sytuacje kryzysowe (np. brak personelu w obliczu zagrożenia), ale nie rutynowa nieobecność innego nauczyciela. Zgoda musi być wyraźna i dobrowolna – brak zgody czyni przydzielenie niezgodnym z prawem. W Pani przypadku (zastępstwo za nieobecnego nauczyciela w ramach pensum pedagoga specjalnego) żaden wyjątek nie ma zastosowania, o ile nie wystąpiły opisane okoliczności i nie wyraziła Pani zgody. Brak zgody uniemożliwia legalne skierowanie na zastępstwo.5. Konsekwencje naruszenia przepisów przez dyrektoraDla nauczyciela: Może Pani zgłosić naruszenie do organu prowadzącego szkołę (np. gminy) lub kuratorium oświaty (art. 94 KN). W razie powtarzających się incydentów – skierować sprawę do sądu pracy (Kodeks pracy art. 45–51 w zw. z KN), domagając się uznania czynności za bezpodstawną i ewentualnego odszkodowania (np. za utracony czas na specjalistyczne zadania). Dla dyrektora: Naruszenie art. 42 KN może skutkować odpowiedzialnością dyscyplinarną (art. 75–79 KN), w tym naganą lub karą pieniężną. Organ nadzoru (kurator) może nałożyć obowiązek zmiany praktyk organizacyjnych. Wpływ na wynagrodzenie: Jeśli zastępstwo zostało wpisane do ewidencji czasu pracy, ale kolidowało z pensum – może Pani domagać się korekty (np. jako godziny ponadwymiarowe z dodatkiem). W przeciwnym razie – brak dodatkowego wynagrodzenia, ale obowiązek nadrobienia utraconych godzin specjalistycznych. 6. Wnioski praktyczne i rekomendacjePodsumowując, skierowanie Pani na nieplanowane zastępstwo w ramach godzin pedagoga specjalnego nie jest zgodne z przepisami KN po nowelizacji z 2025 r., ponieważ narusza zakaz z art. 42 ust. 2ca KN. Dyrektor przekroczył swoje uprawnienia, chyba że spełniono jeden z wyjątków (co wydaje się mało prawdopodobne bez Pani zgody). Zmiany mają chronić specjalistów jak Pani przed takimi praktykami, zapewniając realizację zadań kluczowych dla uczniów z potrzebami specjalnymi.Rekomendacje:Dokumentuj incydent: Zachowaj ewidencję czasu pracy, plan lekcji i korespondencję z dyrektorem. Zgłoś: Natychmiast do związku zawodowego (np. ZNP) lub kuratorium oświaty w Pani województwie. Zapobieganie: W umowie o pracę lub regulaminie szkoły żądaj zapisu o priorytecie realizacji pensum specjalistycznego. Jeśli potrzebuje Pani dodatkowych szczegółów lub pomocy w sformułowaniu pisma, proszę o kontakt. Życzę szybkiego rozwiązania sprawy Pozdrawiam serdecznie Adwokat Arkadiusz Malak www.adwokat-malak.com