Małżonków, którzy nie zawarli żadnej umowy majątkowej małżeńskiej wiąże tak zwany ustawowy ustrój majątkowy. Istnieje wówczas wspólność ustawowa, co oznacza, że małżonkowie są współwłaścicielami mienia, które nabyli w trakcie małżeństwa. Umową majątkową można rozszerzyć lub ograniczyć majątek wspólny. Powstaje wówczas wspólność umowna.

Wszystko kiedyś się kończy, a więc i wspólność majątkowa. Dopóki ona trwa, małżonkowie są współwłaścicielami mienia łącznie, czyli bezudziałowo. Oznacza to, że nie mogą rozporządzać udziałami w majątku wspólnym, bo takich udziałów po prostu nie mają. Od chwili ustania wspólności stają się współwłaścicielami w częściach ułamkowych, co do zasady po połowie.

Po co dzielić majątek wspólny?

Przede wszystkim po to, żeby znieść współwłasność poszczególnych przedmiotów majątkowych.

Podział majątku rozstrzyga też definitywnie, o ile jest podziałem całkowitym lub uzupełniającym, co było majątkiem wspólnym, a co osobistym.

Podział majątku może być też warunkiem działu spadku. Jeśli po osobie zmarłej dokonuje się działu spadku, a była ona w małżeństwie objętym wspólnością majątkową i podział majątku nie został dokonany, to podział majątku powinien nastąpić najpóźniej wraz z działem spadku. Do spadku wchodzi bowiem udział zmarłego w majątku wspólnym. Nie da się więc bez wcześniejszego lub jednoczesnego podziału majątku ustalić składu spadku.

Przyczyny ustania wspólności:

• umowa majątkowa małżeńska ustanawiająca rozdzielność majątkową;
• ustanie małżeństwa na skutek:
  • śmierci jednego z małżonków,
  • uznania go za zmarłego;
• unieważnienie małżeństwa;
• rozwiązanie małżeństwa (rozwód);
• separacja;
• ubezwłasnowolnienie jednego z małżonków;
• ogłoszenie upadłości jednego z małżonków;
• orzeczenie przymusowej rozdzielności majątkowej wyrokiem sądu; Uwaga: sąd może orzec taką rozdzielność z datą wsteczną, czyli wspólność ustaje z chwilą wcześniejszą niż data prawomocności wyroku.

Po ustaniu wspólności można dokonać podziału majątku wspólnego. Przyczyna ustania wspólności nie ma znaczenia. Jeśli więc na przykład małżonkowie najpierw zawarli intercyzę ustanawiającą rozdzielność, a rozwieść się zamierzają dopiero potem, nie muszą z podziałem majątku czekać na wyrok rozwodowy.

Sposoby i formy podziału majątku

Podzielić majątek wspólny można albo umową, albo przed sądem. Jeśli w skład majątku wspólnego nie wchodzi nieruchomość, to umowa nie musi mieć formy aktu notarialnego.

Jeśli w majątku wspólnym są udziały w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością (a mogą one być majątkiem wspólnym, nawet jeśli wspólnikiem jest tylko jedno z małżonków), to do podziału takiego składnika może być potrzebna forma pisemna z podpisami notarialnie poświadczonymi lub wyższa (czyli akt notarialny lub ugoda sądowa).

Jeśli podział majątku następuje w drodze umowy, to może być podziałem częściowym. Można więc na przykład w formie pisemnej zwykłej podzielić tę część majątku, która składa się z rzeczy ruchomych, wierzytelności, papierów wartościowych itd., natomiast u notariusza albo w sądzie dokonać podziału w zakresie nieruchomości.

Natomiast podział majątku wspólnego przez sąd może być tylko podziałem definitywnym (całkowitym albo uzupełniającym), chyba że są ważne powody za dokonaniem podziału częściowego. Uznaje się, że sama wola stron nie jest wystarczająco ważnym powodem.

Z postępowania sądowego można skorzystać nie tylko w razie sporu, ale także wtedy, gdy obie strony są zgodne co do sposobu podziału majątku. Spór zaś może zakończyć się albo orzeczeniem sądu o podziale majątku albo ugodą przed sądem, ewentualnie ugodą zawartą przed mediatorem.

Zasadnicze problemy przy podziale majątku

Strony, które umownie dzielą majątek, albo sąd, który dzieli majątek w postępowaniu, muszą zmierzyć się z następującymi kwestiami.

Skład majątku wspólnego

Często między małżonkami zdarzają się spory na ten temat. Jeśli podziału dokonuje sąd, to on ustala skład majątku wspólnego. Sąd nie jest przy tym związany zapisami w księdze wieczystej. Niezależnie od tego kto figuruje w dziale II księgi jako właściciel (oboje małżonkowie, czy tylko jeden), sąd może ustalić, że nieruchomość jest albo nie jest składnikiem majątku wspólnego.

Uruchomienie postępowania o podział majątku powoduje, że spory o skład majątku wspólnego mogą być rozstrzygnięte tylko w tym postępowaniu. Jeśli więc na przykład między małżonkami toczy się proces o uzgodnienie treści księgi wieczystej, to po wszczęciu sprawy o podział majątku sąd prowadzący ów pierwszy proces będzie musiał przekazać sprawę sądowi prowadzącemu sprawę o podział do łącznego rozpoznania.

Sposób zniesienia współwłasności

Kiedy już ustalono co jest do podziału, a co nie, trzeba rozstrzygnąć co z tym dalej, czyli kto zatrzyma które mienie. Są przedmioty, które można podzielić, np. działki gruntu (pod pewnymi warunkami), albo budynki wielolokalowe. Jeśli przedmiotu nie da się podzielić (np. samochód), albo nie warto tego robić – można dokonać podziału cywilnego, czyli przyznać dany składnik jednej stronie ze spłatą na rzecz drugiej. Spłaty za poszczególne składniki wzajemnie się kompensują i wylicza się spłatą z tytułu całego podziału.

Jeśli składników majątku jest dużo, warto skorzystać z odpowiednich arkuszy kalkulacyjnych, aby wykonać symulację różnych wariantów podziału.

Wartość mienia

Co oczywiste, aby wyliczyć spłaty konieczne jest określenie wartości poszczególnych składników. Nie dotyczy to tylko przypadku podziału poprzez sprzedaż licytacyjną.

Udziały w majątku wspólnym

Co do zasady udziały w majątku wspólnym są równe.

Jednak z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać, aby udziały odzwierciedlały stopień, w którym każdy z nich przyczynił się do powstania tego majątku. Przy ocenie tego stopnia uwzględnia się nakład osobistej pracy przy wychowaniu dzieci i w gospodarstwie domowym.

Trzeba pamiętać, że nierówny stopień przyczynienia nie jest sam w sobie podstawą ustalenia nierównych udziałów. Potrzebne jest jeszcze zaistnienie ważnych powodów. Prawo nie definiuje czym są te ważne powody. Sąd ustala to biorąc pod uwagę konkretne okoliczności sprawy.

Zwrot nakładów

Przy podziale majątku wspólnego zwraca się wydatki i nakłady z majątku wspólnego na jego majątek osobisty, z wyjątkiem wydatków i nakładów koniecznych na przedmioty przynoszące dochód. Te wydatki i nakłady sąd rozlicza z urzędu, czyli nawet bez wniosku strony.

Natomiast na wyraźny wniosek strony rozlicza się wydatki i nakłady z majątku osobistego na majątek wspólny. Nie można żądać zwrotu wydatków i nakładów zużytych w celu zaspokojenia potrzeb rodziny, chyba że zwiększyły wartość majątku w chwili ustania wspólności.

Wszystkie powyższe kwestie mogą być przedmiotem sporu albo nie. Jeśli więc strony zgadzają się co do wartości rynkowej danego przedmiotu, a sąd nie uzna tego za obejście prawa, to nie będzie potrzebne postępowanie dowodowe co do tej wartości.

Podział majątku na wniosek wierzyciela

Warto wiedzieć, że prawo do podziału może być zajęte przez wierzyciela jednego z małżonków. Oznacza to, że taki wierzyciel wykonuje wówczas prawa małżonka – swojego dłużnika. Może więc złożyć do sądu wniosek o podział majątku i domagać się określonych rozstrzygnięć.

Wierzytelność o spłatę z podziału przysługuje wówczas nadal małżonkowi – dłużnikowi, ale jest ona także objęta zajęciem, czyli wierzyciel ma pierwszeństwa zaspokojenia swoich roszczeń z takiej spłaty przed małżonkiem – dłużnikiem. Niekoniecznie ma jednak pierwszeństwo przed wszystkimi innymi wierzycielami, na przykład wierzycielami alimentacyjnymi.