Odszkodowanie z tytułu kosztów opieki sprawowanej przez osoby bliskie

Rzecznik Finansowy celem rozstrzygnięcia istniejących w orzecznictwie sądów rozbieżności zwrócił się do Sądu Najwyższego z wnioskiem o podjęcie uchwały, co do wykładni prawa w odniesieniu do zasadności odszkodowania z tytułu kosztów nieodpłatnej opieki sprawowanej nad poszkodowanym przez osoby mu bliskie. Po rozstrzygnięciu przedstawionego zagadnienia prawnego Sąd Najwyższy w składzie 7 sędziów, w dniu 22 lipca 2020 roku, sygn. akt III CZP 31/19 podjął uchwałę o następującej treści: „ poszkodowany, który doznał uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia, może domagać się na podstawie art. 444 § 1 kodeksu cywilnego (k.c.) odszkodowania z tytułu kosztów opieki sprawowanej nad nim nieodpłatnie przez osoby bliskie.”

Powołana uchwała jest o tyle istotna, że eliminuje pojawiające się dotychczas w judykaturze wątpliwości, które nie zawsze były rozstrzygane na korzyść poszkodowanego. Sądy bowiem niekiedy wyrażały stanowisko, że dopóki sprawowana przez członka rodziny opieka była bezpłatna, nie  zostały poniesione żadne koszty, co uniemożliwiało wykazanie szkody w rozumieniu art. 361 k.c., a w konsekwencji wypłatę odszkodowania. Prezentowane stanowisko było krzywdzące dla osób, które decydowały się na pomoc członków rodziny lub po prostu nie dysponowały odpowiednimi środkami na pokrycie kosztów wynagrodzenia profesjonalnego opiekuna bądź pielęgniarki. Ponadto, co do zasady zrozumiałym jest, że osoba poszkodowana zdecydowanie preferuje, w szczególności w warunkach domowych, by opiekę nad nią w czasie rozstroju zdrowia sprawowali najbliżsi, a nie zatrudniona w tym celu osoba obca. Również bliscy, którzy wobec trudności, z jakimi zmuszony został zmierzyć się poszkodowany, skłoni są zrezygnować ze swoich dotychczasowych zajęć, nie zawsze o charakterze stricte odpłatnym, celem zapewnienia mu troskliwej opieki i jak najlepszych warunków powrotu do zdrowia, bądź przynajmniej zaadoptowania się do wynikających z wypadku trwałych ograniczeń. Bezpośredni kontakt, między bliskimi a poszkodowanym, troskliwa nad nim opieka, możliwość rozmowy i udzielenia wsparcia psychicznego jest nie do przecenienia z punktu widzenia stworzenia optymalnych warunków rekonwalescencji. Wydaje się, więc oczywiste, że jeżeli to możliwe, opieka nad pokrzywdzonym powinna być sprawowana przez osoby najbliższe, z którymi łączy go silna więź emocjonalna oraz wobec których nie czuje skrępowania swoimi słabościami będącymi następstwem czynu niedozwolonego, zamiast korzystać z odpłatnych usług osób trzecich.

Należy, zatem przyjąć, że nieodpłatność opieki ma charakter relatywny, albowiem fakt, iż poszkodowany nie ponosi bezpośrednio kosztów z nią związanych, nie oznacza pomoc ta jest faktycznie bezpłatna, jeżeli jej sprawowanie znacznie utrudnia bądź nawet wyklucza podjęcie przez opiekuna pracy zarobkowej, zmniejszając tym samym dochód gospodarstwa domowego. Ponadto za niezgodne z zasadami współżycia społecznego ocenić należałoby zwolnienie sprawcy od konieczności zapłaty za tego rodzaju opiekę, kosztem poszkodowanego lub osób mu życzliwych. Tym samym stanowisko wyrażone w uchwale Sądu Najwyższego uznać należy za słuszne zarówno pod względem prawnym jak i moralnym.

Przechodząc natomiast do kwestii ustalenia wysokości odszkodowania to podstawę do jego obliczenia stanowi stawka rynkowa przewidziana dla osób, które posiadają odpowiednie kwalifikację do wykonywania takich czynności. Wyjątkiem od zasady ogólnej jest również zwolnienie poszkodowanego z obowiązku udowodnienia swojego roszczenia tylko, co do zasady, ale również, co do wysokości. W praktyce oznacza, to tyle, że nie spoczywa na nim ciężar faktycznie poniesionych wydatków z tego tytułu, nawet w sytuacji, gdy posiada on środki własne wystarczające na pokrycie kosztów sprawowanej nad nim przez osoby bliskie opieki, jak również w sytuacji, gdy osoby te nie domagają się z tego tytułu żadnej finansowej rekompensaty. Okolicznością wystarczającą do zgłoszenia takiego roszczenia jest już sam fakt istnienia zwiększonych potrzeb po stronie pokrzywdzonego w wyniku doznania uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia będącego skutkiem czynu niedozwolonego (vide: wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 14 sierpnia 2014 roku, sygn. akt I ACa 362/14, to samo: wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 17 czerwca 2014 roku, sygn. akt I ACa 232/14, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 lipca 1977 roku, sygn. akt I CR 143/77).