Darowizny a zachowek – jak wpływają na prawo do zachowku?

W polskim prawie spadkowym darowizny dokonane za życia spadkodawcy mogą mieć istotne znaczenie dla wysokości należnego zachowku. W praktyce bardzo często prowadzi to do sporów pomiędzy spadkobiercami a osobami, które otrzymały darowizny. Warto więc wiedzieć, kiedy darowizna wlicza się do zachowku, a kiedy nie oraz jak prawidłowo obliczyć jego wartość.

Czym jest zachowek?

Zachowek to roszczenie pieniężne , które przysługuje najbliższym członkom rodziny zmarłego (zstępnym, małżonkowi, rodzicom) w sytuacji, gdy zostali oni pominięci w testamencie lub otrzymali mniejszy udział w spadku, niż wynikałoby to z dziedziczenia ustawowego.

Zgodnie z art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego:

Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należy się zachowek w wysokości połowy wartości udziału spadkowego, który by im przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, a jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo małoletni – dwóch trzecich tego udziału.

Czy darowizny wlicza się do zachowku?

Tak – darowizny dokonane przez spadkodawcę za jego życia są wliczane do masy spadkowej przy obliczaniu zachowku.
Podstawę stanowi art. 993 Kodeksu cywilnego:

„Przy obliczaniu zachowku dolicza się do spadku darowizny dokonane przez spadkodawcę.”

Oznacza to, że osoba obdarowana może być zobowiązana do dopłaty na rzecz uprawnionych do zachowku , jeśli otrzymana darowizna „naruszyła” ich udział w spadku.

Jak obliczyć zachowek z uwzględnieniem darowizn?

Przy obliczaniu zachowku należy:

1. Ustalić wartość spadku – czyli majątek pozostawiony przez zmarłego.
2. Doliczyć do niego wartość darowizn, które spadkodawca uczynił za życia (z wyjątkami – o tym poniżej).
3. Obliczyć udział ustawowy osoby uprawnionej.
4. Od tego udziału obliczyć należny procent zachowku (½ lub ⅔).
5. Odjąć to, co dana osoba już otrzymała (np. darowizny, zapisy windykacyjne).

Przykład:

Spadkodawca miał jedno dziecko i małżonka. Za życia przekazał mieszkanie warte 600 000 zł swojemu synowi. Po jego śmierci pozostawił na koncie 200 000 zł.

Masa spadkowa do obliczenia zachowku = 200 000 zł + 600 000 zł = 800 000 zł.

Udział ustawowy żony = ½ → zachowek = ½ × ½ = ¼ → 200 000 zł.

Żona może więc domagać się 200 000 zł tytułem zachowku od syna, który otrzymał darowiznę.

⏳ Jakie darowizny są wliczane, a jakie nie?

Nie wszystkie darowizny podlegają doliczeniu do spadku. Kodeks cywilny w art. 994 wskazuje wyłączenia:

Nie dolicza się:

• drobnych darowizn, zwyczajowo przyjętych w danych stosunkach (np. prezenty urodzinowe),
• darowizn dokonanych ponad 10 lat przed śmiercią spadkodawcy na rzecz osób niebędących spadkobiercami ani uprawnionymi do zachowku ,
• darowizn dokonanych na rzecz małżonka przed zawarciem małżeństwa .

Wszystkie inne darowizny (np. mieszkanie, samochód, pieniądze, przedsiębiorstwo) mogą zostać doliczone do masy spadkowej , nawet jeśli zostały dokonane wiele lat wcześniej.

⚖ Kto może żądać doliczenia darowizny do zachowku?

Roszczenie o zachowek przysługuje osobom, które:

• byłyby spadkobiercami ustawowymi, gdyby nie testament,
• nie otrzymały należnej części majątku w testamencie ani w darowiźnie,
• występują przeciwko osobom, które otrzymały darowizny od spadkodawcy.

W praktyce najczęściej sprawa o zachowek toczy się przeciwko obdarowanemu , np. dziecku, które za życia rodzica otrzymało mieszkanie.

Darowizna a testament – czy można „uciec” od zachowku?

Nie.
Nawet jeśli spadkodawca przepisze cały majątek w formie darowizny przed śmiercią, uprawnieni do zachowku wciąż mogą domagać się rekompensaty finansowej.
Jedynym sposobem, by skutecznie pozbawić kogoś prawa do zachowku, jest wydziedziczenie , ale musi być ono wyraźnie i zgodnie z prawem uzasadnione (np. rażące zaniedbywanie obowiązków rodzinnych).

Termin dochodzenia zachowku

Roszczenie o zachowek przedawnia się po 5 latach :

• od ogłoszenia testamentu (jeśli został sporządzony),
• od otwarcia spadku (śmierci spadkodawcy) – jeśli dziedziczenie jest ustawowe.

Po tym terminie sąd może oddalić pozew, nawet jeśli zachowek był zasadny.

Jak uniknąć konfliktów rodzinnych?

Warto zawczasu:

• sporządzić testament z pomocą adwokata – jasno określający wolę spadkodawcy,
• przemyśleć formę przekazania majątku – nie zawsze darowizna jest najlepszym rozwiązaniem,
• skonsultować plan podziału majątku z prawnikiem specjalizującym się w prawie spadkowym.

Profesjonalna porada prawna pozwala uniknąć wieloletnich sporów sądowych i zachować dobre relacje rodzinne.

⚖ Pomoc adwokata w sprawach o zachowek

Sprawy o zachowek często wymagają:

• dokładnego ustalenia wartości darowizn,
• wyliczenia udziałów spadkowych,
• przeprowadzenia dowodów z opinii biegłych,
• prowadzenia negocjacji lub procesu sądowego.

Dlatego warto powierzyć je adwokatowi specjalizującemu się w prawie spadkowym .
Profesjonalny pełnomocnik pomoże w obliczeniu zachowku, sporządzeniu wezwania do zapłaty lub pozwu oraz reprezentacji przed sądem.

Skontaktuj się z kancelarią

Jeśli potrzebujesz pomocy w sprawie o zachowek lub chcesz ustalić, czy darowizny dokonane przez zmarłego będą doliczane do spadku –
skontaktuj się z adwokatem w Lublinie.

Kancelaria Adwocka Ewa Joanna Nowacka
ul. Żołnierzy Niepodległej 3/26-Lublin
☎ Tel.: +48 534 844 544
E-mail: kancelaria@adwokatnowacka.pl

Najważniejsze orzeczenia

1. I CSK 381/17 — Sąd Najwyższy
   Krótko: potwierdza zasadę doliczania darowizn do spadku przy obliczaniu zachowku; wskazuje też wyjątki (drobne darowizny, darowizny sprzed ponad 10 lat na rzecz osób niebędących spadkobiercami/uprawnionymi).
   Źródło: Sąd Najwyższy. Sąd Najwyższy
2. I CSK 252/13 — Sąd Najwyższy (wyrok z 2014 r.)
   Krótko: ustawodawca nie wyłączył żadnego rodzaju przedmiotu darowizny — nieruchomość, przedsiębiorstwo, ruchomości — jako zasady wymagającej doliczenia do substratu zachowku; liczy się wartość darowizny.
   Źródło: Sąd Najwyższy. Sąd Najwyższy
3. II CSKP 1619/22 — Sąd Najwyższy (orzeczenie z 31.01.2025)
   Krótko: aktualne orzeczenie SN ilustrujące praktyczne wyliczenia — analiza wartości darowizn, ich wpływ na wysokość zachowku oraz skutki dla obdarowanego i jego spadkobierców. (PDF orzeczenia).
   Źródło: Sąd Najwyższy (plik PDF). Sąd Najwyższy
4. II CSKP 2054/22 — Sąd Najwyższy (2024/2025)
   Krótko: wyjaśnienia dotyczące ustalania wartości darowizny do doliczenia i konsekwencji braku majątku spadkowego; wskazania co do dowodów i biegłych przy wycenie darowizn.
   Źródło: Sąd Najwyższy (PDF). Sąd Najwyższy
5. Przykładowe orzeczenia sądów powszechnych (apelacyjne i rejonowe)
   • II C 675/19 (Sąd Rejonowy / portal orzeczeń) — przy braku majątku spadkowego podstawą obliczenia zachowku może być suma darowizn. Orzeczenia
   • V ACa 115/20 (Sąd Apelacyjny w Warszawie) — darowizna udziału w nieruchomości podlega doliczeniu. orzeczenia.waw.sa.gov.pl
   • Wyroki z różnych sądów rejonowych/okręgowych (np. III C 1471/19, X C 441/22, IC 640/22) ilustrują zastosowanie przepisów art. 991–994 k.c. w praktyce. Orzeczenia+2orzeczenia.torun.sr.gov.pl+2

Co z tych orzeczeń wynika w praktyce (najważniejsze wnioski)

• Generalna zasada: darowizny dokonane przez spadkodawcę dolicza się do substratu zachowku (art. 993 k.c.), chyba że mieszczą się w wyjątkach (art. 994 k.c.). Sąd Najwyższy+1
• Wyjątki stosuje się restrykcyjnie: drobne darowizny zwyczajowe lub darowizny sprzed >10 lat na rzecz osób niebędących uprawnionymi mogą być wyłączone. Sąd Najwyższy+1
• Ustalanie wartości darowizny: sądy wymagają precyzyjnego wyceny — często biegli rzeczoznawcy; jest to kluczowe przy porównaniu wartości zachowku z wartością otrzymanej darowizny. Sąd Najwyższy+1
• Konsekwencje dla obdarowanego: jeżeli wartość darowizny „pokrywa” zachowek uprawnionego, roszczenie może być oddalone (lub uznane za zaspokojone).